Chị Liên – trưởng khoa Nhật Bản học trường ĐH Hutech chia sẻ “cơ duyên” với bộ sưu tập búp bê Nhật này như sau: “Vào năm 2001, chị ruột của mình là Tố Phương đang học Tiến sĩ tại Paris (Pháp) thì tại Paris có tổ chức một hội chợ Hàn Quốc. Chị Phương tìm thấy một con búp bê và đoán chắc nó là búp bê Nhật và gửi về cho mình. Trong thời gian học năm 3 chuyên ngành tiếng Nhật, lúc này mình cũng chưa có một sự định hình về văn hóa hình nhân của Nhật, nên chị cũng rất hào hứng với món quà từ ‘nửa vòng trái đất'”.
Chị Tố Liên cùng búp bê Kimekimo đã gắn bó hơn 15 năm với mình
Nhưng khi nhận được món quà thì chị Liên “ngờ ngợ” rằng đây là búp bê Hàn Quốc vì bộ trang phục Hanbok. Dù vậy, chính những chi tiết cầu kỳ, công phu và tỉ mỉ trong bộ trang phục đã chinh phục và khiến chị bắt đầu có một niềm đam mê với búp bê. Và nó trở nên rất đặc biệt với chị bởi đây là tấm lòng của một người chị ở xa gửi cho cô em gái.
Chị hài hước chia sẻ suy nghĩ thời còn là sinh viên của mình rằng: “Tại thời điểm đó mình còn suy nghĩ rằng chị ruột của mình có sự nhầm lẫn về búp bê nên bản thân sẽ sưu tầm thật nhiều búp bê để chị mình biết búp bê Nhật Bản là như thế nào để tiếp tục mua tặng”.
Trong vòng 20 năm, chị Liên đã sở hữu gần 50 búp bê Nhật Bản khác nhau. Mỗi búp bê mà chị sở hữu đều có những câu chuyện riêng, gắn liền với mỗi kỉ niệm đặc biệt và chị xem những búp bê này như những người bạn của mình.
Con búp bê ở cùng chị hơn 15 năm nay chính là con Kimekomi. Búp bê này mô phỏng một bé gái Heian – khoảng thế kỷ thứ 13-14, được cấu tạo từ đất nung bên trong, bên ngoài được bọc vải kim sa. Cô gái Kimekomi với khuôn mặt bầu bĩnh, phúc hậu và phục sức như thế này mang ý nghĩa cầu phúc lành cho các em gái ở trong nhà.
Chị Liên chia sẻ kỷ niệm về Kimekimo “Kỷ niệm đặc biệt với con búp bê này là nó được làm ra bởi nghệ nhân Kyoto, vì vậy giá trên thị trường rất là đắt đỏ, khoảng chừng vài trăm đô. Nhưng tình cờ hôm đó, khi chị Liên bước vào khu chợ cổ Osaka thì bắt gặp em búp bê này đang ngồi “hờ hững” ở một góc chợ. Mình thấy cô bé xinh quá nên mới đánh liều hỏi giá vì biết sẽ rất là đắt.
Tuy nhiên khi người bán nói giá thì khiến mình rất bất ngờ. Đó là một cô gái rất trẻ và nói với mình rằng: “Đây là búp bê mà cô gái ấy rất yêu thích, nếu bạn đưa con búp bê này về thì hãy yêu quý nó như người bạn đồng hành nhé. Đây là một cái duyên vì gặp được một bạn búp bê dễ thương, xinh xắn và với một giá cả rất ‘tình cảm’, không hề có tính chất thương mại”
Một búp bê gắn bó với chị trước cả Kimekomi là Hina – mô phỏng cô dâu của Nhật Bản. Ở Nhật khi làm hôn lễ, cô dâu sẽ mặc một áo kimono màu trắng, bên trong màu đỏ và đội mũ chiếc mũ trắng trên đầu. Màu trắng tượng trưng cho sự tinh khiết, khởi đầu cho cuộc sống hôn nhân sau này và màu đỏ là để chúc phúc cho cuộc hôn nhân đó.
Búp bê Hina mô phỏng Hoàng hậu Nhật Bản trong bộ triều đình búp bê. Bộ triều đình búp bê này sẽ được trưng bày vào ngày hội dành cho bé gái, mang ý nghĩa cầu chúc cho bé gái ở trong nhà lớn lên xinh đẹp, khỏe mạnh
Con búp bê này đặc biệt được chị Liên mua tại Việt Nam. Khi đó chị cùng mẹ mua sắm trên một khu phố không mấy sầm uất, bất ngờ lúc đó lại bắt gặp một “cô nàng” búp bê lại cũng nằm “lạc lõng” tại một gian hàng trên khu phố .
“Sau đó thì mình và mẹ quyết định đưa “cô ấy” về và hai mẹ con đều rất thích. Mình và mẹ đều ấn tượng bởi tạo hình của con búp bê, từ khuôn mặt, cử chỉ duyên dáng và áo vải kim sa với chi tiết các con hạc. nếu những tạo hình này được bày bán tại Nhật Bản hoặc tại thành Kyoto thì giá trị sẽ rất lớn, khoảng chừng 5000 Yên”, chị Liên kể tiếp.
Vì là người có một tình yêu to lớn đối với ngôn ngữ cũng như văn hóa Nhật, chị Liên đều tìm hiểu rất kỹ khi đón bất cứ búp bê Nhật Bản về nhà. Cho đến nay, bộ sưu tập của chị Liên đa dạng các loại hình nhân Nhật Bản. Chị Liên cho biết: “Các hình nhân Nhật Bản rất đa dạng, phong phú, truyền tải những thông điệp văn hóa Nhật Bản đến người xem”.
Chị Liên cho biết búp bê Hina và búp bê Gogatsu là hai loại búp bê mang ý nghĩa chúc phúc lớn nhất.
Búp bê Hina mô phỏng vị Vua rất tinh xảo
Vào ngày 3/3 hàng năm tại Nhật Bản sẽ diễn ra ngày hội bé gái, hôm đó người Nhật sẽ bày biện một truyền đình búp bê. Gồm có vua và hoàng hậu, sau đó là một triều đình ở phía dưới ngồi theo các bậc thang, sẽ có 5 tầng cơ bản và 3 tầng để trang trí. Bộ búp bê Hina này khi được bày trong nhà sẽ mang ý nghĩa cầu chúc cho bé gái ở trong nhà lớn lên xinh đẹp, khỏe mạnh.
Vào ngày 5/5 hàng năm là ngày hội bé trai ở Nhật. Bên ngoài, người Nhật sẽ treo cờ cá chép. Trong nhà sẽ bày những búp bê bé trai, được gọi là Gogatsu. Khuôn mặt tạo hình của bé trai này được mô phỏng theo vị tướng Samurai dũng mãnh để cầu chúc cho bé trai lớn lên được cường tráng, khỏe mạnh.
Doujouji – búp bê lâu đời nhất trong bộ sưu tập của cô Liên. Theo cô Liên, búp bê này được làm từ những năm 1990
Một hình ảnh Gogatsu quen thuộc đó là cậu bé Momotaro – cậu bé quả đào. Theo truyền thuyết, cậu bé nằm trong một quả đào lênh đênh trôi sông và được ông bà lão đem về nuôi. Lớn lên, Momotaro đi trừ gian diệt quỷ cho nước Nhật. Trên đường đi, cậu mới đưa lá cờ lên cao thì lá cờ của cậu có hình ảnh quả đào. Trên hành trình của mình, cậu kết bạn với ba người bạn là một con chó, con khỉ và chim trĩ.
Theo chị Liên búp bê Daruma mang màu đỏ là đại diện cho sự may mắn trong văn hóa Nhật Bản. Đặc trưng của Daruma chính là cấu tạo của một chú lật đật, biểu hiện cho tinh thần kiên cường, không gục ngã của người Nhật. Daruma ban đầu không có mắt, khi được đem về sẽ được người Nhật vẽ một mắt, mắt còn lại sẽ chỉ được vẽ khi họ thực hiện thành công một điều ước, dự định nào đó trong cuộc sống. Daruma còn có các màu sắc khác nhau tượng trưng những mong muốn khác nhau của gia chủ.
Daruma ban đầu không có mắt, khi được đem về sẽ được người Nhật vẽ một mắt, khi một điều ước, dự định nào đó trong cuộc sống được thiện hiện thành công thì sẽ vẽ lên con mắt còn lại
Từ việc hiếm muộn ngày xưa, một loại búp bê mang tên Kokeshi (búp bê gỗ) được ra đời với mong muốn có thêm được con cháu của gia chủ. Loại búp bê này ra đời ở vùng Đông Bắc Nhật Bản, làm từ một khối gỗ đặc, được làm bằng tay sau đó tiện bằng máy. Búp bê này được tạo hình không có chân tay, chỉ có đầu và thân. Sau đó người ta mới trang trí thêm. Hình thù của Kokeshi rất vững vàng, trái với sự tráng lệ của các loại hình búp bê Nhật khác.
Một búp bê Hina được làm tinh tế, sắc sảo từ cử chỉ đến những chi tiết trên áo kim sa
Chị Liên còn cho biết, có một loại búp bê giấy được các nghệ nhân sáng tạo lấy cảm hứng từ nghệ thuật gấp giấy Origami. Ngoài ra còn có búp bê Hakata được làm từ chất liệu gốm, sứ thô sơ, với toạ hình chủ yếu là em bé gái, con cú,.. được chế tác trong vòng 10 ngày, nung trong vòng 8 tiếng với nhiệt độ hơn 900°C.
Trong bộ sưu tập của mình, búp bê Doujouji là búp bê lâu đời nhất của chị Liên. Búp bê này được làm từ những năm 1990, với tạo hình một nàng vũ công trong kịch Kabuki với điệu múa 7 chiếc nón (nanagasa). Ngoài ra, búp bê Fuji Musume – Cô gái với điệu múa hoa Tử Đằng là một hình ảnh thường xuyên xuất hiện trong các tạo hình búp bê Hina của Nhật Bản.
Một số con búp bê trong bộ sưu tập của chị Liên
Nhiều người ít tiếp xúc với búp bê sẽ có phần e dè, sợ hãi nhất định bởi vì họ bị ảnh hưởng bởi những câu chuyện, bộ phim về búp bê ma. Tuy nhiên, nếu tìm hiểu và có một sự am hiểu nhất định thì sẽ hiểu giá trị văn hóa của búp bê. Không chỉ đối với Nhật Bản mà các dân tộc khác thì văn hóa Hình Nhân với tạo hình của những con búp bê luôn chứa đựng ý nghĩa văn hóa, nghệ thuật.
Hình nhân là một loại hình nghệ thuật được phát triển từ thế kỷ thứ 7-8 tại Nhật Bản. Lúc đầu, các hình nhân được coi như thay thế cho con người, dùng cho các nghi lễ truyền thống để trừ tà ma, xua đuổi ma quỷ, cầu phúc lành. Dần dần, búp bê nghi lễ trở thành búp bê trang trí trong nhà, biểu thị cho sự cầu phúc, mong muốn sức khỏe cho gia đình và may mắn.
Nhiều thế kỷ trôi qua, các nghệ nhân bằng tài nghệ của mình, đặt lòng mình vào những mũi dao khắc trên gỗ, những mảnh vải kim sa, những tượng gốm sứ… để thổi hồn vào những búp bê này. Nghệ thuật văn hóa và cảm thức thẩm mỹ thể hiện sự tinh tế trong từng chi tiết nhỏ của các búp bê. “Các bạn có thể thấy các búp bê với ý nghĩa cầu phúc lành, chúc phúc đều có khuôn mặt tròn trịa đầy đặn, phúc hậu”, chị chia sẻ.
Chị Tố Liên trong triển lãm về búp bê Nhật Bản
20 năm qua, chị Liên luôn được sự ủng hộ từ gia đình mình. Trong tương lai, chị dự định sẽ tiếp tục mở rộng bộ sưu tập của mình. Ngoài các loại búp bê mang ý nghĩa chúc phúc, cô sẽ tiếp tục tìm những búp bê thể hiện đậm chất kịch Kabuki, kịch Noh và mong muốn đưa những búp bê này đến cho các đồng nghiệp, sinh viên cùng nhìn ngắm, thưởng lãm, chia sẻ giá trị văn hóa.
Nguồn ảnh: Kenh14